Te Tiriti o Waitangi

Ko Te Tiriti o Waitangi te pūtaketanga o Niu Tireni, i hainatia i te 6 o Kahuru, i te tau 1840. He whakaaetanga te Tiriti, i waenganui i te Karauna me ngā iwi Māori.
E rua ngā whakaaturanga o te tiriti, tētahi i te reo Māori, tētahi i te reo Pākehā.

I hainatia te Tiriti o Waitangi i te tau 1840 i ngā wāhi e whā i Te Waipounamu. E toru o aua wāhi i te takiwā tonu o Ngāi Tahu, arā i Akaroa, i Ruapuke, i Ōtākou. I konā i tīmata ai te whakahoatanga i waenganui i a Ngāi Tahu me te Karauna.

Ka taka te wā ki te tau 1849, i whakamana ai ngā whakapae a ngā rangatira Ngāi Tahu, he tinihanga te mahi a te Karauna i ngā hokonga whenua tekau mai i te tau 1844. Nā tēnei i toko ake 'Te Kerēme'.

Nā wai rā, nā te Kerēme, me kī te 'WAI 27', i whakatewhatewha ai mō ngā tau 3 ½. Nō roto mai i tērā, e 23 ngā whakawātanga, e 900 ngā haurarotanga, e 262 ngā kaiwhakaatu, ā, e 25 hoki ngā kaporeihana.

He kaiwhakarite WAI 27 a Trevor Hapi Howse, o Ngāi Tahu, i tipu ake ia i te mātātorutanga o ngā tikanga mahinga kai. He mea whai oranga te mātauranga i tukua iho ki a ia e ōna tīpuna, ā, kai te hāpai tonu i ēnei rā.

"Ka timu te tai, ka huaki te pātaka."
E ai kī te ture hao ika: I aukatia tō mātou mana whakahaere i ā mātou ake mahinga kai. He takerehāia ki te iwi Māori, kai raro e putu ana.
Trevor Hapi Howse, Ngāti Kurī.

I te tau 1992 i tūtohungia e te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi kia whakaritea tētahi whakataunga hao ika-moana i waenganui i a Ngāi Tahu me te Karauna.

Waihoki i tūtohungia kia tukua he wāhanga o te pūnaha ika ki a Ngāi Tahu, kia whakahokia Te Waihora hai kōumu tuna, ā, kia whakatūria hoki ko ētahi taiapure hai mahinga kai moana.

Ka hoki mahara a Margaret Johnson o Taumutu ki te wā i maruru ai Te Waihora i te tuna … "Mā tonu ngā manga e rere atu ana ki te roto, ka kitea ngā kōhatu i te papa tonu o te roto. I a mātou e tamariki ana i pikiniki, i para hoki i te manga. Ka whāia ngā pātiki mau ai. Ka hao hoki i ngā kōkopara me ngā inanga …"

I te tau 1998 i whakahokia Te Waihora ki a Ngāi Tahu. Koia hoki te kaupapa nui o Aotearoa e ora ai ōna āhuatanga katoa. He whakaaetanga i waenganui i Te Rūnanga o Ngāi Tahu me te Te Kaunihera Taiao ki Waitaha me te Kaunihera ā Rohe ki te whakatika i te roto ko roa nei e tūkinotia ana e ngā pamu. He maha tonu ngā rōpū e whai wāhi ana ki tēnei kaupapa ka pēnei, ā, ko te tūmanako ia ka ea i ngā reanga e heke mai nei.

He tauira pai tēnei o te mahi ngātahi a Ngāi Tahu ki te Karauna hai whakahaere i ngā taonga o Aotearoa. Kua tīmata hoki te kaupapa whakaora ki ngā hāpua o Wainono, o Kaituna i roto tonu i te takiwā o Ngāi Tahu.

He kōrero anō

Mō ngā mātāpuna kōrero: www.waitangi-tribunal.govt.nz  The Ngāi Tahu Sea Fisheries Report 1992; pānuitia te whakataunga Kerēme o Ngāi Tahu  www.teara.govt.nz/en/ngai-tahu; mō ngā kōrero me ngā mahi a Te Rūnanga o Ngāi Tahu www.ngaitahu.iwi.nz; mō ngā āpiti arumoni, www.ngaitahuholdings.co.nz, mō te hao ika ukauka me te mahi ngātahi ki iwi kē www.manamoana.co.nz (Te Hunga Manawhenua Manamoana); Te Ohu Kaimoana www.teohu.maori.nz; Te Waihora www.tekaraka.co.nz. He kōrero anō mō ngā ture hao ika www.fish.govt.nz